संस्कार र संस्कृति सहितको शिक्षाः आजको आवश्यकता

आजको युगमा शिक्षा प्रणालीको विकासले मानव जीवनका धेरै पक्षमा सुधार ल्याएको छ । तर, विडम्बना के भने यस क्रममा शिक्षा केवल किताबी ज्ञान र सर्टिफिकेट प्राप्तीमा सीमित हुँदै गएको छ । परिणाम स्वरूप, हामी समाजमा देखिने नैतिक पतन, असंवेदनशीलता, र सामाजिक एकताको कमी जस्ता समस्याहरूको सामना गरिरहेका छौं । यस्तो चुनौतीपूर्ण अवस्थामा संस्कार र संस्कृति सहितको शिक्षा आजको अत्यावश्यक बनिरहेको छ, जसले केवल ज्ञान मात्र प्रदान नगरी जीवनको नैतिक, सांस्कृतिक, र सामाजिक पक्षहरूलाई पनि समृद्ध बनाउनेछ ।
संस्कृति र संस्कार के हुन ?
संस्कृति :
संस्कृति समाजको आत्मा हो । यो हाम्रो पहिचान, चालचलन, परम्परा, विश्वास र जीवनशैलीको साझा रूप हो । प्रत्येक देश, समुदाय, र समाजले आफ्नो विशिष्ट सांस्कृतिक परम्परा र मूल्यलाई पालन गर्छ, जसले तिनीहरूलाई विशेष बनाउँछ । हाम्रो भाषा, संगीत, कला, धार्मिक मान्यता, र चाडपर्वहरू सबै सांस्कृतिक धरोहरको हिस्सा हुन् । यीनको सधै जघेर्ना गर्नुपर्दछ भने वालवालिकालाई यस बारेमा सानै कक्षा देखि शिक्षा दिनु पर्दछ ।
संस्कार :
संस्कार भनेको व्यक्तिले आफ्नो जीवनमा पालन गर्नुपर्ने नैतिक मूल्य, मान्यता, आदर्श, र आचरण हुन् । यसमा इमानदारी, आदर, करुणा, अनुशासन, सहिष्णुता र दया जस्ता गुणहरू समावेश हुन्छन् । संस्कारले व्यक्ति र समाज बीचको सम्बन्धलाई सुदृढ बनाउँछ र जिम्मेवार नागरिकको निर्माण गर्न मद्धत गर्दछ ।
शिक्षामा संस्कार र संस्कृतिको महत्व
शिक्षामा संस्कार र संस्कृतिको महत्व अत्यन्तै महत्वपूर्ण हुन्छ । किनकी यसले विद्यार्थीलाई केवल शैक्षिक ज्ञान मात्र प्रदान नगरी उनीहरुको नैतिक, सामाजिक र सांस्कृतिक विकासमा पनि सहयोग पु¥याउदछ । संस्कार र संस्कृतिले ब्यक्तिलाई जिम्मेवार, अनुशासित र समाजप्रति सजग बनाउँछ । जसले समाज र राष्ट्रको दीर्घकालीन समृद्धिमा योगदान पु¥याउँदछ । अतहः संस्कार र संस्कृति शिक्षा प्रणालीको अभिन्न हिस्सा हुनुपर्छ, जसमा वालवालिकालाई केवल शैक्षिक सफलता मात्र होइन, मानवता, सदाचार, र समाजप्रतिको दायित्वको अनुभूति पनि गराउँछन् ।
१. व्यक्तिगत विकासमा योगदान
संस्कार सहितको शिक्षाले व्यक्तिको भावनात्मक, मानसिक, र नैतिक विकासमा मद्दत गर्छ । शैक्षिक उपलब्धि महत्वपूर्ण छ, तर समाजका लागि इमानदार, नैतिक र जिम्मेवार व्यक्तिहरूको पनि उत्तिकै आवश्यक छ । संस्कार र संस्कृतिले व्यक्तिलाई जीवनका हरेक क्षेत्रमा सही निर्णय गर्न सक्षम बनाउँछ, चाहे त्यो व्यक्तिगत जीवन होस् वा व्यावसायिक । यो शिक्षा प्रणालीले केवल कितावी ज्ञानमा सीमित नराखी मानिसको मानसिक, नैतिक र सामाजिक विकासमा मद्धत गर्दछ । संस्कार र संस्कृतिलाई आत्मासात गरेर सिकाइएको शिक्षाले ब्यक्तिमा सकारात्मक गुणहरुको विकास गराउँछ । जसले समाज प्रति जिम्मेवार, आत्मानिर्भर स सम्मानित जीवन जिउन सिकाउँछ ।
२. समाजिक एकता र सद्भावना
संस्कृति र संस्कारले समाजमा आपसी सद्भावना र एकता कायम गर्न मद्दत गर्छ । यदि विद्यार्थीहरूले आफ्ना सांस्कृतिक धरोहर र मूल्यलाई बुझ्छन् र त्यसलाई आत्मसात् गर्छन् भने, उनीहरू समाजमा शान्ति, सहिष्णुता, र परस्पर सहयोगको भावना फैलाउन सक्षम हुन्छन् । अहिलेको समय जहाँ सामाजिक विभाजन र संघर्ष बढ्दो क्रममा छन्, संस्कृतिको सम्मान र संस्कारको पालना समाजलाई पुनः एकतामा बाँध्न सक्ने बलियो माध्यम बन्न जान्छ । यस्तो शिक्षाले समाजलाई मात्र होइन, सम्पूर्ण राष्ट्रलाई पनि एकताबद्ध बनाउँछ । जहाँ मानिसहरुबीच सहिष्णुता, पारस्परिक सम्मान र सहकार्यको भावना विकास गर्दछ । संस्कार र संस्कृतिलाई प्राथमिकतामा राखेर दिइएको शिक्षाले सामाजिक विभाजनलाई कम गर्दै एकताको भावना फैलाउँछ । जसले समाजमा शान्ति र समृद्धि कायर राख्न मद्धत पुग्दछ ।
३. सकारात्मक सामाजिक परिवर्तन
शिक्षाले मात्र समाजमा सुधार ल्याउन सक्दैन, जबसम्म त्यसमा नैतिक मूल्य र संस्कृतिको समावेशीकरण हुँदैन । संस्कारसहितको शिक्षा विद्यार्थीहरूलाई समाजमा हुने अन्याय, विभेद, र हिंसाका विरुद्ध आवाज उठाउन प्रेरित गर्छ । यसले सामाजिक न्याय, लैङ्गिक समानता, र समग्र मानव अधिकारको संरक्षणलाई प्रवर्द्धन गर्न मद्दत पुर्याउँछ । यस किसिमको शिक्षाले ब्यक्तिगत जिम्मेवारी सिकाउछ, जसले समाजमा कानुनी र नैतिक मर्यादा पालन गर्ने प्रवृत्ति बलियो बनाउँछ । परम्परागत ज्ञान र कलाको संरक्षण र प्रवर्धन गर्दछ, जसले सामाजिक विविधतालाई मजवुत बनाउदछ । सदाचार र अनुशासन को विकास गर्दछ, जसले ब्यक्ति र समाज बीच सद्भाव र सहयोगलाई प्रोत्साहन गर्दछ । भने सामाजिक न्याय र समानताको भावना अभिवृद्धि गर्दछ जसले विभद र अन्याय विरुद्धमा लड्ने प्रेरणा दिन्छ ।
यसरी संस्कार र संस्कृतिसँग जोडिएको शिक्षाले ब्यक्तिगत रुपमा आत्मा परिवर्तन र समाजमा सकारात्मक सुधार ल्याउन महत्वपूर्ण आधार तयार गर्दछ ।
४. सांस्कृतिक धरोहरको संरक्षण
विश्वभर ग्लोबलाइजेसनको प्रभावले गर्दा स्थानीय संस्कृति र परम्पराहरू ओझेलमा पर्दै गएका छन् । यस अवस्थामा संस्कृति सहितको शिक्षा अत्यन्तै आवश्यक छ, जसले नयाँ पुस्तालाई आफ्नो सांस्कृतिक जरा र पहिचान प्रति गर्व गराउन प्रेरित गर्छ । यसले केवल संस्कृति जोगाउने मात्र होइन, भावी पुस्तामा यसको महत्वलाई पनि बुझाउँछ ।
५. वैश्विक नागरिकता र संस्कृतिको आदानप्रदान
संस्कार र संस्कृति सहितको शिक्षा केवल आफ्नो संस्कृति बुझ्नमा मात्र सीमित हुँदैन, यसले अन्य संस्कृतिहरू प्रति पनि सम्मान गर्न सिकाउँछ । आजको विश्व समाजमा विभिन्न सांस्कृतिक समूहहरू सँग घुलमिल भएर बस्न सक्न ुपर्ने आवश्यकताले गर्दा संस्कृतिको आदानप्रदान र सहिष्णुताको भावना अत्यन्तै महत्वपूर्ण छ । यस प्रकारको शिक्षा विद्यार्थीहरूलाई विश्वस्तरको नागरिक बनाउँछ, जसले एक आपसमा विविधता स्वीकार्न र सद्भावनाका साथ बस्न सक्षम बनाउँछन् ।
अहिलेको शिक्षामा संस्कार र संस्कृतिको कमीका परिणामहरू
आजको शिक्षा प्रणालीमा संस्कार र संस्कृतिको कमीले समाजमा धेरै नकारात्मक प्रभावहरू देखापरेका छन । जसले नैतिक मूल्यहरूको ह्रास ल्याएको छ । विद्याार्थीहरूमा इमानदारी, आदर, करुणा, र सामाजिक जिम्मेवारीको कमी देखिन थालेको छ । यसले गर्दा भ्रष्टाचार, अपराध, र असामाजिक व्यवहारहरूमा वृद्धि भएको छ । संवेदनशीलताको अभाव देखिनाले व्यक्तिगत स्वार्थ र प्रतिस्पर्धाले गर्दा मानिसहरू एकअर्का प्रति असंवेदनशील भएका छन् । समाजमा एकताको भावना हराउँदै गएको छ । सांस्कृतिक विच्छेद हुनाले आधुनिक जीवनशैली र पश्चिमी संस्कृतिको अनुसरण गर्दा विद्यार्थीहरू आफ्नै सांस्कृतिक जरा र परम्परा प्रति उदासीन भइरहेका छन् ।
समाजमा बढ्दो असमानताः
संस्कार र सामाजिक मूल्यहरूको कमीले मानिसहरूमा सहिष्णुता, आदर, र सामाजिक न्यायप्रतिको भावना कमजोर बनाएको छ । यसले समाजमा असमानता र विभाजनलाई बढावा दिएको छ ।
संस्कार र संस्कृति शिक्षा प्रणालीमा कसरी समावेश गर्ने ?
१. शिक्षा क्रममा समावेश
संस्कार र संस्कृतिलाई शिक्षा प्रणालीको अनिवार्य हिस्सा बनाउनुपर्छ । पाठ्यक्रममा संस्कृतिका महत्वपूर्ण पक्षहरू जस्तैः धार्मिक सहिष्णुता, परम्परा, चाडपर्व, र स्थानीय कलाको अध्ययन गराउनुपर्छ । साथै, नैतिक मूल्य र सामाजिक जिम्मेवारीको महत्वलाई प्राथमिकतामा राख्दै शिक्षा प्रदान गरिनुपर्छ ।
२. व्यवहारिक सिकाइ
सैद्धान्तिक शिक्षा मात्र पर्याप्त हुँदैन । विद्यालय र कलेजहरूले व्यवहारिक सिकाइमा जोड दिनुपर्छ, जस्तैः सामुदायिक सेवा, सांस्कृतिक कार्यक्रम, वातावरणीय संरक्षणका अभियानहरूमा विद्यार्थीहरूको सहभागिता गराउनु । यसले विद्यार्थीहरूलाई प्रत्यक्ष रूपमा संस्कार र सामाजिक जिम्मेवारी सिक्न मद्दत पुर्याउँछ ।
३. परिवार र समाजको भूमिका
शिक्षामा परिवार र समाजको भूमिकालाई नजरअन्दाज गर्न सकिन्न । अभिभावकहरूलाई पनि आफ्ना सन्तानलाई संस्कार र सांस्कृतिक धरोहरको महत्व बुझाउन प्रेरित गर्नुपर्छ । समाजमा नैतिक शिक्षा र संस्कारलाई प्रोत्साहित गर्ने कार्यक्रमहरू आयोजना गरिनुपर्छ ।
अन्त्यमा
संस्कार र संस्कृति सहितको शिक्षा आजको आवश्यकता मात्र नभएर भविष्यको लागि पनि अपरिहार्य छ । यसले विद्यार्थीहरूलाई शैक्षिक सफलता मात्र होइन, जिम्मेवार नागरिक र नैतिक व्यक्तित्वको विकास गर्न सक्षम बनाउँछ । हाम्रो समाज र विश्वलाई शान्त, समृद्ध, र न्यायपूर्ण बनाउने मार्गमा संस्कार र संस्कृतिले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । यसैले, शिक्षामा संस्कार र संस्कृतिको अनिवार्य समावेशीकरण आजको आवाश्यकता हो ।